ΣΚΑΚΙ Ασθενικός βασιλιάς, λοξός αξιωματικός, φρενιασμένη βασίλισσα, πύργος ευθύς, πολυμήχανος στρατιώτης απάνω στην ασπρόμαυρη πορεία ψάχνει ο ένας τον άλλο και συγκρούονται σ’ επίμονη μάχη.
Δεν ξέρουν πως το σίγουρο χέρι του παίχτη τους ρυθμίζει τη μοίρα, δεν ξέρουν πως μια τρομαχτική νομοτέλεια ελέγχει τις αποφάσεις και τη διαδρομή τους.
Αλλά κι ο ίδιος ο παίχτης είναι αιχμάλωτος (η έκφραση είναι του Ομάρ) μιας άλλης σκακιέρας με μαύρες νύχτες και άσπρες μέρες.
Ο Θεός κινάει τον παίχτη κι ο παίχτης τα πιόνια. Μα άραγε ποιος Θεός, πίσω από το Θεό, κινάει το νήμα της σκόνης και του χρόνου, του ονείρου και της αγωνίας;
Η μεσογειακή μούσα:ερωτική- οι καμπύλες παραπέμπουν στσ κάγκελα όπου στηρίζεται-"κι έστεκε η Μυρτώ σαν ένα ωραίο οκτώ".Κάγκελα και κορμί ένα.(εγκλωβισμός;)
Τα άνευ προσώπου αγάλματα, οι προτομές:την περιστοιχίζουν,δεν την ακουμπούν,τη στοιχειώνουν;
Το "Β" ,αγαπητέ mitos, κρύβει ένα Α; Και ποιο είναι αυτό;Κρυμμένες κεφαλίδες;
Πολλάκις βλέποντας να παίζουν σκάκι ακολουθεί το μάτι μου ένα Πιόνι οπού σιγά, σιγά τον δρόμο βρίσκει και στην υστερινή γραμμή προφθαίνει. Με τέτοια προθυμία πάει στην άκρη οπού θαρρείς πως βέβαια εδώ θ' αρχίσουν η απολαύσεις του κ' η αμοιβές του. Πολλαίς στον δρόμο κακουχίαις βρίσκει. Λόγχαις λοξά το ρίχνουν πεζοδρόμοι· τα κάστρα το χτυπούν με ταις πλατειαίς των γραμμαίς· μέσα στα δυο τετράγωνά των γρήγοροι καβαλλάρηδες γυρεύουν με δόλο να το κάμουν να σκαλώση· κ' εδώ κ' εκεί με γωνιακή φοβέρα μπαίνει στον δρόμο του κανένα πιόνι απ' το στρατόπεδο του εχθρού σταλμένο.
Αλλά γλυτώνει απ' τους κινδύνους όλους και στην υστερινή γραμμή προφθαίνει.
Τι θριαμβευτικά που εδώ προφθαίνει, στην φοβερή γραμμή την τελευταία· τι πρόθυμα στον θάνατό του αγγίζει!
Γιατί εδώ το Πιόνι θα πεθάνη κ' ήσαν οι κόποι του προς τούτο μόνο. Για την βασίλισσα, που θα μας σώση, για να την αναστήση από τον τάφο ήλθε να πέση στου σκακιού τον άδη.
Μια παρτίδα σκάκι που την διακόπτει απαλό κυματάκι... ίσως μετά από μια ερωτική τρικυμία... Η βασίλισσα αγνοεί τους αξιωματικούς - πιόνια που έγιναν κούροι - αγάλματα, μας στρέφει τα νότα της και μας καλεί πέρα στη βαθιά θάλασσα , αν και το βλέμμα μας εγκλωβίζεται από το κάγκελο –κορμί της. «Β:» στην γλώσσα του σκακιού σημαίνει « η βασίλισσα κόβει»
Όνειρο ή φαντασίωση; Μια γυμνή γυναίκα με πλούσιες καμπύλες, ακουμπισμένη σε ένα κιγκλίδωμα, ατενίζει το πέλαγος. Έχει την πλάτη γυρισμένη στο θεατή. Κρατάει ένα πράσινο κλαδί ελιάς ή μήπως ξεφυτρώνει από τη θάλασσα;
Η Μούσα πατάει πάνω σε ένα κοκκινόλευκο ζατρικιοειδές δάπεδο που, ενώ μοιάζει να αιωρείται πάνω από το πέλαγος, είναι στο ύψος της θάλασσας, καθώς το νερό, ζωγραφισμένο με κοφτές πινελιές, εισβάλλει στο μπαλκόνι της, σβήνοντας αυθαίρετα τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ του στερεού και του υγρού στοιχείου.
Δεν λείπουν εδώ τα χαρακτηριστικά ανδρείκελα του Εγγονόπουλου, με τη μορφή τριών προτομών, που θαρρείς ότι παρακολουθούν τη Μούσα. Στο βάθος του ορίζοντα διακρίνεται αμυδρά η σιλουέτα μιας πόλης, που ίσως για τη γυναίκα κρύβει μνήμες, νοσταλγία, αναμονή…
Τα χρώματα σπαρταριστά – το λαδί και το κυπαρισσί, οι έντονες αποχρώσεις του κυανού και του κόκκινου του καδμίου, το πορτοκαλί και οι γήινες αποχρώσεις στη λεία σάρκα της γυναίκας που φωτίζεται από ώχρες–
η τέχνη κι’ η ποίηση δεν μας βοηθούν να ζήσουμε:/ η τέχνη και η ποίησις μας βοηθούνε/ να πεθάνουμε/
περιφρόνησις απόλυτη/ αρμόζει/ σ’ όλους αυτούς τους θόρυβους/ τις έρευνες/ τα σχόλια επί σχολίων/ που κάθε τόσο ξεφουρνίζουν/ αργόσχολοι και ματαιόδοξοι γραφιάδες/ γύρω από τις μυστηριώδικες κι’ αισχρές συνθήκες/ της εκτελέσεως του κακορρίζικου του Λόρκα/ υπό των φασιστών/
μα επί τέλους! πια ο καθείς γνωρίζει/ πως/ από καιρό τώρα/ ― και προ παντός στα χρόνια τα δικά μας τα σακάτικα ―/ είθισται/ να δολοφονούν/ τους ποιητάς/
Η κίνηση της κοπέλας ηδυπαθής και χαλαρή σε συνδυασμό με τη θάλασσα που ανενόχλητα "μπαίνει" στο χώρο της:ίσως είναι μια πράξη ερωτική, η κοπέλα και η θάλασσα. Είναι ίσως και μια στάση ερωτικής αναμονής, όμως οι άντρες -αγάλματα μικρό ρόλο μπορούν να "παίξουν" σ' αυτό το ερωτικό κάλεσμα. Δεν ξέρω κατά πόσο η τέντα-δαγκάνα θα της επιτρέψει την πραγμάτωση της επιθυμίας, είναι μακρυά η πόλη-φάντασμα.
"τι χρειάζονται τα ποιήματα, παρά για τη δροσιά; Τι χρειάζονται τα ποιήματα, παρά για τη νύχτα εκείνη που μας κεντρίζει με πικρό εγχειρίδιο, για τη μέρα εκείνη, για εκείνο το σούρουπο, για εκείνη τη σπασμένη γωνιά όπου η χτυπημένη καρδιά του ανθρώπου προετοιμάζεται για θάνατο;"
Το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι. Δεν έχω εγκαρτέρησι καμιά. Εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως, που κάπως ξέρεις από φάρμακα· νάρκης του άλγους δοκιμές, εν Φαντασία και Λόγω.
Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι.- Τα φάρμακα σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως, που κάμνουνε - για λίγο - να μη νοιώθεται η πληγή.
Σε ηλικία 85 ετών Πέθανε ο ποιητής και δοκιμιογράφος Πάνος Θασίτης Καθ΄υπόδειξη λοιπόν φίλης από το βορρά παραθέτω την γνώμη του για τη ποίηση / θάνατο
Ο νεκρός ποιητής
Δεν είμ' εδώ που ψάχνεις.
Τι γυρεύω εγώ μες στα λουλούδια στ' αβάσταχτο φως του φεγγαριού.
Στις αίθουσες που οι ρήτορες εκπολιτίζουν το κοινό με τα φαντάσματά μας.
Έρχεσαι δυνατή ζεστή αγαπημένη Σαν τη νοτιά μεσάνυχτα του Αυγούστου Από σάρκα κι' άνεμο γυναίκα.
Έρχεσαι χορεύοντας Πάνω στα γυμνά στιλέτα του πάθους σου Ξεντύνεσαι τους ίσκιους Κι' ολόγυμνη σαν το κύμα ζυγώνεις Αλαφροτρέμοντας
*
Έρχεσαι! Έρχεσαι! Όμως εγώ είμ' ένα πνεμάτι αράχνης στη μασχάλη του φθινοπώρου Που δεν μπορεί ν' αγγίξει ο ερχομός σου Αν και περνάς από μέσα μου γλυκοσφυρίζοντας Αν και τα μάτια σου παρακαλάνε Χαμηλώνοντας κατά τη μαλακιά δοξαριά του δέρματός σου Αν και κάθε αυγή Δένω τις σπασμένες κλωστές μου Και περιμένω να ξανάρθεις και να ξαναφύγεις Σαν τη νοτιά Από σάρκα κι' άνεμο γυναίκα.
Σπάνοντας το τεχνητό μονοκύτταρο αναβλύζεις μέσ' από λόχμες πλαστικές. Θάλλεις σ' ανύπαρκτα χώματα σ' αλγεβρικά πεδία.
Τις νύχτες χύνεις στα μάτια σου αλουμίνιο λάμπεις στις πίστες φθοριούχα Δεν ξέρεις τι θα πει γιασεμί. Κάνεις το σημείο τού έρωτα κι εκσπερματώνεις σταθερά ορυκτέλαιο.
Πρώτα απ’ όλα, το χαρτί· το δίπλωσε, το έβαλε μέσα στην τσέπη, κάτω από το γιασεμί. “Η καλώς ζην ή καλώς τεθνηκέναι” Με επιμέλεια ίσιωσε τη γραβάτα. Τον έκαιγε ο ήλιος από έξω και από μέσα. Αργά-αργά προχώρησε μέχρι την άκρη του γκρεμού.
Μεταξύ ζωής και θανάτου σ' όλες τις χώρες συμβαίνει μια κοπέλα να γδύνεται για να φανεί όταν φεύγει απ' το δωμάτιο η ομορφιά της αφήνει χώρο στην ηρεμία καμιά φορά τα χέρια αυτού που φοβάται το τέλος του σπάζουν μες στο μαύρο της σιωπής να συγκρατήσουν την ελπίδα.
Κάθομαι και ρεμβάζω. Επιθυμίες κ' αισθήσεις εκόμισα εις την Τέχνην - κάτι μισοειδωμένα, πρόσωπα ή γραμμές· ερώτων ατελών κάτι αβέβαιες μνήμες. Ας αφεθώ σ' αυτήν. Ξέρει να σχηματίσει Μορφήν της Καλλονής· σχεδόν ανεπαισθήτως τον βίον συμπληρούσα, συνδυάζουσα εντυπώσεις, συνδυάζουσα τες μέρες.
Σ' αυτές τες σκοτεινές κάμαρες, που περνώ μέρες βαρυές, επάνω κάτω τριγυρνώ για νάβρω τα παράθυρα. - Οταν ανοίξει ένα παράθυρο θάναι παρηγορία. - Μα τα παράθυρα δεν βρίσκονται, ή δεν μπορώ να τάβρω. Και καλλίτερα ίσως να μην τα βρω. Ίσως το φως θάναι μια νέα τυραννία. Ποιός ξέρει τι καινούργια πράγματα θα δείξει.
Με μανταλάκια, ο περιπτεράς Κρεμάει τα άπλυτα του ημερήσιου τύπου Στο απέναντι καφενείο, ένας ανθρωπάκος – Primus inter pares θαμώνας – ζυγιάζεται Πάνω απ΄ την καρέκλα Σαν ελικόπτερο έτοιμο για απογείωση. Ένας άλλος μπάρμπας, Βαριά και άχαρα να περπατά με πάλαι ποτέ Πόδια σπρίντερ Βλέπει την όμορφη φαρμακοποιό , κι ένα συννεφάκι tου λέει πως καύλωσε. Στη μια άκρη του δρόμου καλοσυνάτοι εκμεταλλευτές Και αφιερωμένοι αιμοδότες: Η οικογένεια των οπωροπώλων. Στην άλλη , ο ψιλικατζής , μαλλιά καρφιά, Έμπειρος έμπορος του σεξ. … μια πιτσιρικαρία να παίζει μπάλα, η φτωχολογιά να κάνει φούγκα τη ζωή, ερμηνεύουν την γειτονιά, όπως κάποιος την ποίησή μου ερμηνεύει : je ne sais quoi
Ο ποιητής Φερνάζης το σπουδαίον μέρος του επικού ποιήματός του κάμνει. Το πώς την βασιλεία των Περσών παρέλαβε ο Δαρείος Υστάσπου. (Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς, ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ' Ευπάτωρ). Αλλ' εδώ χρειάζεται φιλοσοφία· πρέπει ν' αναλύσει τα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείος: ίσως υπεροψίαν και μέθην· όχι όμως - μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείων. Βαθέως σκέπτεται το πράγμα ο ποιητής.
Αλλά τον διακόπτει ο υπηρέτης του που μπαίνει τρέχοντας, και την βαρυσήμαντην είδησι αγγέλλει. Άρχισε ο πόλεμος με τους Ρωμαίους. Το πλείστον του στρατού μας πέρασε τα σύνορα.
Ο ποιητής μένει ενεός. Τι συμφορά! Πού τώρα ο ένδοξός μας βασιλεύς, ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ' Ευπάτωρ, μ' ελληνικά ποιήματα ν' ασχοληθεί. Μέσα σε πόλεμο - φαντάσου, ελληνικά ποιήματα.
Αδημονεί ο Φερνάζης. Ατυχία! Εκεί που το είχε θετικό με τον «Δαρείο» ν' αναδειχθεί, και τους επικριτάς του, τους φθονερούς, τελειωτικά ν' αποστομώσει. Τι αναβολή, τι αναβολή στα σχέδιά του.
Και νάταν μόνο αναβολή, πάλι καλά. Αλλά να δούμε αν έχουμε κι ασφάλεια στην Αμισό. Δεν είναι πολιτεία εκτάκτως οχυρή. Είναι φρικτότατοι εχθροί οι Ρωμαίοι. Μπορούμε να τα βγάλουμε μ' αυτούς, οι Καππαδόκες; Γένεται ποτέ; Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνες; Θεοί μεγάλοι, της Ασίας προστάται, βοηθήστε μας.-
Όμως μες σ' όλη του την ταραχή και το κακό, επίμονα κ' η ποιητική ιδέα πάει κ' έρχεται - το πιθανότερο είναι, βέβαια, υπεροψίαν και μέθην· υπεροψίαν και μέθην θα είχεν ο Δαρείος.
Δ. Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ Αν δεχτούμε ότι η ποίηση συστήνει τον λόγο στην πυκνότερη θετική εκδοχή του και ο πόλεμος το έργο στην πυκνότερη αρνητική του έκφραση, τότε εξηγείται η ακραία αντιπαθητική σχέση ποίησης και πολέμου, με αποτέλεσμα ο ένας όρος να αντιστρέφει και να αντιμάχεται τον άλλο. Τούτο δεν αποκλείει ωστόσο τη γραμματολογική κυρίως διασταύρωσή τους. Απόδειξη: το έπος (και ο νεότερος απόγονός του: το μυθιστόρημα) συχνά πυκνά υποδέχεται ως θέμα του τον πόλεμο· αλλά και οι κατά καιρούς αρχηγικοί πολεμιστές επιζητούν και απολαμβάνουν την ποιητική καταξίωση των πολεμικών κατορθωμάτων τους. Αυτή η διπλή (αντιφατική και συνάμα συμφατική) πλοκή ποίησης και πολέμου προβάλλεται με ειρωνικό τρόπο στον καβαφικό «Δαρείο», τον οποίο επέλεξα την περασμένη Κυριακή ως καταλυτικό παράδειγμα απορρύθμισης της συνάφειας ανάμεσα στα λόγια και στα έργα εξαιτίας του αποτρόπαιου πολέμου στο Ιράκ.
Με τους όρους αυτούς πρότεινα να τιτλοφορηθεί ο «Δαρείος» του Κ. Π. Καβάφη (ένα από τα ωριμότερα κατορθώματα του αλεξανδρινού και μάλλον το πολιτικότερο) εναλλακτικώς ως: ποίημα εν πολέμω· ποίησις εναντίον πολέμου· πόλεμος εναντίον ποιήσεως· ποιητής εν πολέμω. Πρόκειται για συμπληρωματικά ζεύγη, που συμπλέκονται σταυρωτά μεταξύ τους, καθώς εξελίσσεται και περατώνεται το διφορούμενο αυτό ποίημα. Ο διφορούμενος εξάλλου τρόπος της προκείμενης διαπλοκής ενισχύεται, όπως έγραφα, και με τον αναδιπλασιασμό προσώπων και θεμάτων: πλασματικός ποιητής ο Φερνάζης, πραγματικός ποιητής ο Καβάφης, που υποδύεται τον υποβολέα του Φερνάζη· ανεκτέλεστο λόγω της ρωμαϊκής εισβολής το έπος που επιχειρεί ο Φερνάζης, συντελεσμένος ο καβαφικός «Δαρείος», ως, αλληγορικό έστω, σχόλιο και του πρώτου παγκοσμίου πολέμου. Αλλά και η διασημότερη απόφαση του ποιήματος υπεροψίαν και μέθην θα είχεν ο Δαρείος τελικώς διαχέεται από τον Δαρείο εντός και εκτός του ποιήματος, για να επιστρέψει στον ίδιο τον Φερνάζη, υπογραμμίζοντας την ποιητική του ιδεοληψία, από την οποία δεν μπορεί, και δεν θέλει, να απαλλαγεί, όσο και αν γύρω του μαίνεται η συλλογική ταραχή και κυριαρχεί το ακατάσχετο πια κακό του πολέμου.
Διφορούμενος εξάλλου ελέγχεται γενικότερα ο Φερνάζης, καθώς η ποιητική του εμμονή και η αντιπολεμική του αντίδραση υποβάλλονται μέσα στο ποίημα από τον Καβάφη με μείγμα συγκαταβατικής συμπάθειας και υπομονομευτικού σαρκασμού. Καθώς έγραφα άλλοτε και αλλού (στα δίσεχτα χρόνια της χούντας, προτείνοντας το ποίημα ως υπόδειγμα ποιητικού και πολιτικού ρεαλισμού), ο Φερνάζης εύκολα διαβάλλεται για διπλοπροσωπία. Τρία αποδεικτικά παραδείγματα:
α) Αυλικός ποιητής (έλληνας ή ελληνομαθής) βρίσκεται στην υπηρεσία του Μιθριδάτη. Πρόκειται για αξιοπρεπή ποιητή ή για αυλοκόλακα; β) Ο Φερνάζης το παίζει φιλοσοφημένος και φιλόσοφος ποιητής, που ψάχνει τα εναλλακτικά αισθήματα και κίνητρα του Δαρείου, όταν παρέλαβε τη βασιλεία των Περσών. Είναι όμως αυτή η στοχαστική του εμβρίθεια πράγματι σοβαρή ή σοβαροφανής; γ) Με την εισβολή του πολέμου μέσα στο ποίημα, ο Φερνάζης ταλαντεύεται ανάμεσα στην αποστολή του ως ποιητή και στο καθήκον του ως πολίτη. Μένει ενεός, αδημονεί, σαρκάζει και σαρκάζεται, εξισώνοντας την ποιητική του ανασφάλεια με την πολεμική ανασφάλεια της χώρας του. Πρόκειται για συμμετοχική αγωνία ή για ιδιοτελή πανικό;
Κανένα από τα τρία προηγούμενα ερωτήματα δεν επιδέχεται κατά τη γνώμη μου μονοσήμαντη απάντηση. Η αμφιβολία είναι εδώ εμπρόθετη, σκηνοθετημένη επιδέξια από τον Καβάφη, και δεν πρέπει με κανέναν τρόπο να αναιρεθεί. Ο Φερνάζης εμφανίζεται επίτηδες μετέωρος μεταξύ ποίησης και πολέμου. Η εκκρεμότητά του εξεικονίζει επακριβώς την απορρύθμιση που συνεπάγεται η εισβολή του πολέμου στην περιοχή της ποίησης, και αντιστρόφως. Σ' αυτή την αιφνίδια απορρύθμιση ενδίδει ο ποιητής Φερνάζης, όπως εξάλλου συμβαίνει συχνά με τους περισσότερους ομοτέχνους του σε ανάλογες περιστάσεις. Πίσω ωστόσο από τον ενδοτικό Φερνάζη στέκει ειρωνικά ανένδοτος ο ίδιος ο Καβάφης. Θα συνεχίσω.
Ο Δαρείος:ποίημα μέσα σε ποίημα,η καλύτερη στιγμή του Καβάφη ως προς τη διαχείριση των προσωπείων του και η περίφημη "ειρωνεία" του-πολιτική εδώ-κοφτερή.Μετά το Μαρωνίτη, τι άλλο να πούμε..
το 1 μέρος της ανάλυσης;Αν το βρούμε-πολλοί είμαστε;-ευχαρίστως..
Να σας θυμίσουμε ότι αναμένουμε μεταφράσεις από τα ρωσικά..
Υπεροψία και μέθη (1) * Οι ποιητές και η ποίηση δεν τα πάνε και τόσο καλά με την τρέχουσα πολιτική και με τους τρέχοντες πολέμους Δ. Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ Μιλώντας τις προάλλες για την ακατάσχετη απορρύθμιση που συνεπιφέρει τις μέρες αυτές ο πόλεμος στο Ιράκ, την εντόπισα πρώτα στο ζεύγος «σκέψη - αίσθηση», για να καταλήξω στο άλλο, πρακτικότερο, ζεύγος «έργα - λόγια». Ελεγα λοιπόν ότι ο καταιγισμός γεγονότων και πληροφοριών, έντυπων και ηλεκτρονικών, για το ανήκουστο αυτό μακελειό, παραλύει το μυαλό και παροξύνει μέχρι υπερβολής τις αισθήσεις, υπονομεύοντας έτσι τη στοχαστική και πολιτικά υπεύθυνη κρίση μας. Χειρότερη όμως φαίνεται να είναι η απορρυθμιστική επίδραση του πολέμου στους όρους του δεύτερου ζεύγους, καθιστώντας τώρα χαοτικό το κενό ανάμεσα στα λόγια και στα έργα. Σύνδρομο εύκολα αναγνωρίσιμο τον τελευταίο καιρό τόσο στη συλλογική όσο και στην ατομική συμπεριφορά, ελέγξιμο σε εθνικό αλλά και σε ευρωπαϊκό και διηπειρωτικό επίπεδο.
Στη σχιζοφρενική πάντως αυτή ασυνέχεια και ασυνέπεια ανάμεσα σε έργα και λόγια για τα δρώμενα στο Ιράκ εμπλέκονται, με τον ένα ή τον άλλον τρόπο: οι εμπόλεμοι αντίπαλοι· οι πολιτικοί όλων των βαθμίδων, από τις τοπικές έως τις ευρωπαϊκές και διεθνείς· οι δημοσιογράφοι κάθε κατηγορίας· οι επιστήμονες, κυρίως των ανθρωπιστικών σπουδών· τέλος, οι συγγραφείς, συμβολικά δηλωμένοι ως ποιητές. Η εμπλοκή διαφέρει κατά περίπτωση, ποσοτικά και ποιοτικά· άλλοτε και αλλού είναι προφανής, άλλοτε και αλλού λανθάνει. Για ευνόητους λόγους θα επιμείνω στους ποιητές, οι οποίοι συχνά πυκνά εγκαλούνται, είτε επειδή στρατεύονται στα πολιτικά και πολεμικά δρώμενα του καιρού τους είτε γιατί, αποφασισμένοι ή αναποφάσιστοι, απέχουν από αυτά.
Πρόσφατα στον Τύπο εμφανίστηκαν κατακριτικά κείμενα και για τις δύο περιπτώσεις, διατυπωμένα μάλιστα με τρόπο προκλητικό και δογματικό. Η αλήθεια είναι ότι οι ποιητές και η ποίηση δεν τα πάνε και τόσο καλά με την τρέχουσα πολιτική και με τους τρέχοντες πολέμους: η τριβή της στράτευσης αφενός και η επιλογή της αποχής αφετέρου δημιουργούν διλήμματα, για τα οποία δεν υπάρχουν μονόδρομες λύσεις. Κάποιοι εξάλλου φαίνεται να πιστεύουν ότι το σόι των ποιητών είναι από τη φύση του αντιπολεμικό ή απόλεμο, και μόνο αυτή η διαχωριστική γραμμή μεταξύ τους αναγνωρίζεται ως ισχύουσα και νόμιμη. Τα υπόλοιπα, λένε, είναι εκ του πονηρού.
Σ' αυτή την υπόθεση, όπως προηγουμένως την απλοποίησα, υπάρχει κάτι σοβαρό, κάτι σοβαροφανές, αλλά και κάτι ευτράπελο. Και τα τρία προκύπτουν κατά τη γνώμη μου από την αφύσικα απορρυθμισμένη σχέση λόγων και έργων σε περίοδο και περίπτωση πολέμου. Γεγονός που ιδιοφυώς το συνέλαβε και το αποτύπωσε σε ένα ποίημά του ο Κωνσταντίνος Καβάφης. Ο λόγος για τον απαστράπτοντα ειρωνικώς «Δαρείο», το πολιτικότερο ίσως πόνημα του αλεξανδρινού και ένα από τα αρτιότερα κατορθώματα της ώριμης δημιουργικής φάσης του.
Θυμίζω πρώτα τα αναφαίρετα στοιχεία ταυτότητας του ποιήματος. Ο καβαφικός «Δαρείος» συντίθεται το 1917 και δημοσιεύεται το 1920. Αποτελεί επομένως στοχαστικό απόσταγμα του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, στην εμπειρία του οποίου, λοξά έστω, παραπέμπει. Ο μύθος, η πλοκή και τα πρόσωπα του ποιήματος επιτρέπουν, πιστεύω, να το επιγράψουμε με τους επόμενους, εναλλακτικούς και συμπληρωματικούς, τίτλους: ποίημα εν πολέμω· ποιητής εν πολέμω· πόλεμος εναντίον ποιήσεως· ποίησις εναντίον πολέμου. Πλήρης λοιπόν η σκηνοθεσία της ανταγωνιστικής συνύπαρξης των δύο όρων που μας ενδιαφέρουν.
Σκηνοθεσία μάλιστα πονηρά διπλασιασμένη ως προς τα παραστατικά της στοιχεία. Γιατί πίσω από τον επώνυμο ποιητή Φερνάζη, που εμφανίζεται στο προσκήνιο του ποιήματος, υποκρύπτεται ως υποβολέας ο ποιητής Καβάφης. Κάτω από το ασυντέλεστο, λόγω πολέμου, ποίημα του Φερνάζη, συντελείται, εις βάρος του και προς έλεγχό του, το ποίημα του Καβάφη. Ανάμεσα σ' αυτά τα δύο παράλληλα κάτοπτρα πολλαπλασιάζεται το επίμαχο θέμα, με εξέχουσες δύο γνωμικές αιχμές: η μία (υπεροψίαν και μέθην θα είχεν ο Δαρείος) κολλάει καλά στον μεγαλομανή πλανητάρχη του καιρού μας· η άλλη (Μέσα σε πόλεμο - φαντάσου ελληνικά ποιήματα) συμπάσχει ειρωνικά με την κακή τύχη των ποιημάτων και των ποιητών σε ώρα πολέμου. Το πράγμα αξίζει περισσότερο ψάξιμο.
Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit. In augue. Curabitur dui. Curabitur sit amet justo id libero lacinia nonummy. Ut fringilla sem quis neque. Proin ipsum sapien, suscipit non, iaculis ut, egestas et, velit. Integer lectus. Morbi eget massa eu nisi suscipit sollicitudin. Phasellus in tellus. Nunc molestie dictum ipsum.
Το Χι, φασίν, ουδέν ηδίκησε την πόλιν ουδέ το Κάππα… Τυχόντες δ’ ημείς εξηγητών… εδιδάχθημεν αρχάς ονο- μάτων είναι τα γράμματα, δηλούν δ’ εθέλειν το μεν Χρι- στόν, το δε Κωνστάντιον. ΙΟΥΛΙΑΝΟΥ ΜΙΣΟΠΩΓΩΝ
Ήτανε δυνατόν ποτέ ν’ απαρνηθούν την έμορφή τους διαβίωσι
την ποικιλία
των καθημερινών τους διασκεδάσεωντο λαμπρό τους
θέατρον όπου μια ένωσις εγένονταν της Τέχνης με τες ερωτικές της σάρκας τάσεις!
Ανήθικοι μέχρι τινός - και πιθανόν μέχρι πολλού - ήσαν. Αλλ’ είχαν την ικανοποίησι που ο βίος τους ήταν ο περιλάλητος βίος της Αντιοχείας, ο ενήδονος, ο απόλυτα καλαίσθητος.
Να τ’ αρνηθούν αυτά, για να προσέξουν κιόλας τι;
Τες περί των ψευδών θεών αερολογίες του, τες ανιαρές περιαυτολογίες
«Ορών ουν πολλήν μεν ολιγωρίαν ούσαν ημίν προς τους θεούς» - λέγει με ύφος σοβαρόν. Ολιγωρίαν. Μα τι περίμενε λοιπόν; Όσο ήθελεν ας έκαμνεν οργάνωσι θρησκευτική, όσο ήθελεν ας έγραφε στον αρχιερέα Γαλατίας, ή εις άλλους τοιούτους, παροτρύνων κι οδηγών. Οι φίλοι του δεν ήσαν Χριστιανοί· αυτό ήταν θετικόν. Μα δεν μπορούσαν κιόλας να παίζουν σαν κι αυτόνα (τον Χριστιανομαθημένο) με σύστημα καινούριας εκκλησίας, αστείον και στην σύλληψι και στην εφαρμογή. Έλληνες ήσαν επί τέλους. Μηδέν άγαν, Αύγουστε.
Β : τον ύπνο σου
36 σχόλια:
ΣΚΑΚΙ
Ασθενικός βασιλιάς, λοξός αξιωματικός, φρενιασμένη
βασίλισσα, πύργος ευθύς, πολυμήχανος στρατιώτης
απάνω στην ασπρόμαυρη πορεία
ψάχνει ο ένας τον άλλο και συγκρούονται σ’ επίμονη μάχη.
Δεν ξέρουν πως το σίγουρο χέρι
του παίχτη τους ρυθμίζει τη μοίρα,
δεν ξέρουν πως μια τρομαχτική νομοτέλεια
ελέγχει τις αποφάσεις και τη διαδρομή τους.
Αλλά κι ο ίδιος ο παίχτης είναι αιχμάλωτος
(η έκφραση είναι του Ομάρ) μιας άλλης σκακιέρας
με μαύρες νύχτες και άσπρες μέρες.
Ο Θεός κινάει τον παίχτη κι ο παίχτης τα πιόνια.
Μα άραγε ποιος Θεός, πίσω από το Θεό, κινάει το νήμα
της σκόνης και του χρόνου, του ονείρου και της αγωνίας;
Χόρχε Λουίς Μπόρχες
(μετ. Δημήτρης Καλοκύρης)
Η μεσογειακή μούσα:ερωτική- οι καμπύλες παραπέμπουν στσ κάγκελα όπου στηρίζεται-"κι έστεκε η Μυρτώ σαν ένα ωραίο οκτώ".Κάγκελα και κορμί ένα.(εγκλωβισμός;)
Τα άνευ προσώπου αγάλματα, οι προτομές:την περιστοιχίζουν,δεν την ακουμπούν,τη στοιχειώνουν;
Το "Β" ,αγαπητέ mitos, κρύβει ένα Α;
Και ποιο είναι αυτό;Κρυμμένες κεφαλίδες;
Το ειδέναι πιο γλυκό,λιγότερο αυστηρό ..και σαφώς πιο ερωτικό.
Πολλάκις βλέποντας να παίζουν σκάκι
ακολουθεί το μάτι μου ένα Πιόνι
οπού σιγά, σιγά τον δρόμο βρίσκει
και στην υστερινή γραμμή προφθαίνει.
Με τέτοια προθυμία πάει στην άκρη
οπού θαρρείς πως βέβαια εδώ θ' αρχίσουν
η απολαύσεις του κ' η αμοιβές του.
Πολλαίς στον δρόμο κακουχίαις βρίσκει.
Λόγχαις λοξά το ρίχνουν πεζοδρόμοι·
τα κάστρα το χτυπούν με ταις πλατειαίς των
γραμμαίς· μέσα στα δυο τετράγωνά των
γρήγοροι καβαλλάρηδες γυρεύουν
με δόλο να το κάμουν να σκαλώση·
κ' εδώ κ' εκεί με γωνιακή φοβέρα
μπαίνει στον δρόμο του κανένα πιόνι
απ' το στρατόπεδο του εχθρού σταλμένο.
Αλλά γλυτώνει απ' τους κινδύνους όλους
και στην υστερινή γραμμή προφθαίνει.
Τι θριαμβευτικά που εδώ προφθαίνει,
στην φοβερή γραμμή την τελευταία·
τι πρόθυμα στον θάνατό του αγγίζει!
Γιατί εδώ το Πιόνι θα πεθάνη
κ' ήσαν οι κόποι του προς τούτο μόνο.
Για την βασίλισσα, που θα μας σώση,
για να την αναστήση από τον τάφο
ήλθε να πέση στου σκακιού τον άδη.
Κωνσταντίνος Π. Καβάφης
Μια παρτίδα σκάκι που την διακόπτει απαλό κυματάκι... ίσως μετά από μια ερωτική τρικυμία...
Η βασίλισσα αγνοεί τους αξιωματικούς - πιόνια που έγιναν κούροι - αγάλματα, μας στρέφει τα νότα της και μας καλεί πέρα στη βαθιά θάλασσα , αν και το βλέμμα μας εγκλωβίζεται από το κάγκελο –κορμί της.
«Β:» στην γλώσσα του σκακιού σημαίνει « η βασίλισσα κόβει»
Η ποίηση έχει ενδιαφέρον για τις πολλαπλές αναγνώσεις της.
Νίκος Εγγονόπουλος : Μεσογειακή Μούσα
Όνειρο ή φαντασίωση; Μια γυμνή γυναίκα με πλούσιες καμπύλες, ακουμπισμένη σε ένα κιγκλίδωμα, ατενίζει το πέλαγος. Έχει την πλάτη γυρισμένη στο θεατή. Κρατάει ένα πράσινο κλαδί ελιάς ή μήπως ξεφυτρώνει από τη θάλασσα;
Η Μούσα πατάει πάνω σε ένα κοκκινόλευκο ζατρικιοειδές δάπεδο που, ενώ μοιάζει να αιωρείται πάνω από το πέλαγος, είναι στο ύψος της θάλασσας, καθώς το νερό, ζωγραφισμένο με κοφτές πινελιές, εισβάλλει στο μπαλκόνι της, σβήνοντας αυθαίρετα τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ του στερεού και του υγρού στοιχείου.
Δεν λείπουν εδώ τα χαρακτηριστικά ανδρείκελα του Εγγονόπουλου, με τη μορφή τριών προτομών, που θαρρείς ότι παρακολουθούν τη Μούσα. Στο βάθος του ορίζοντα διακρίνεται αμυδρά η σιλουέτα μιας πόλης, που ίσως για τη γυναίκα κρύβει μνήμες, νοσταλγία, αναμονή…
Τα χρώματα σπαρταριστά – το λαδί και το κυπαρισσί, οι έντονες αποχρώσεις του κυανού και του κόκκινου του καδμίου, το πορτοκαλί και οι γήινες αποχρώσεις στη λεία σάρκα της γυναίκας που φωτίζεται από ώχρες–
…una accion vil y disgraciado.
η τέχνη κι’ η ποίηση δεν μας βοηθούν να ζήσουμε:/
η τέχνη και η ποίησις μας βοηθούνε/
να πεθάνουμε/
περιφρόνησις απόλυτη/
αρμόζει/
σ’ όλους αυτούς τους θόρυβους/
τις έρευνες/
τα σχόλια επί σχολίων/
που κάθε τόσο ξεφουρνίζουν/
αργόσχολοι και ματαιόδοξοι γραφιάδες/
γύρω από τις μυστηριώδικες κι’ αισχρές συνθήκες/
της εκτελέσεως του κακορρίζικου του Λόρκα/
υπό των φασιστών/
μα επί τέλους! πια ο καθείς γνωρίζει/
πως/
από καιρό τώρα/
― και προ παντός στα χρόνια τα δικά μας τα σακάτικα ―/
είθισται/
να δολοφονούν/
τους ποιητάς/
Νίκος Εγγονόπουλος
Η κίνηση της κοπέλας ηδυπαθής και χαλαρή σε συνδυασμό με τη θάλασσα που ανενόχλητα "μπαίνει" στο χώρο της:ίσως είναι μια πράξη ερωτική, η κοπέλα και η θάλασσα. Είναι ίσως και μια στάση ερωτικής αναμονής, όμως οι άντρες -αγάλματα μικρό ρόλο μπορούν να "παίξουν" σ' αυτό το ερωτικό κάλεσμα.
Δεν ξέρω κατά πόσο η τέντα-δαγκάνα θα της επιτρέψει την πραγμάτωση της επιθυμίας, είναι μακρυά η πόλη-φάντασμα.
"τι χρειάζονται τα ποιήματα, παρά για τη δροσιά;
Τι χρειάζονται τα ποιήματα, παρά για τη νύχτα εκείνη
που μας κεντρίζει με πικρό εγχειρίδιο, για τη μέρα εκείνη,
για εκείνο το σούρουπο, για εκείνη τη σπασμένη γωνιά
όπου η χτυπημένη καρδιά του ανθρώπου προετοιμάζεται
για θάνατο;"
απαντά ο Νερούδα στον Εγγονόπουλο
Το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου
είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι.
Δεν έχω εγκαρτέρησι καμιά.
Εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως,
που κάπως ξέρεις από φάρμακα·
νάρκης του άλγους δοκιμές, εν Φαντασία και Λόγω.
Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι.-
Τα φάρμακα σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως,
που κάμνουνε - για λίγο - να μη νοιώθεται η πληγή.
Κωνσταντίνος Π. Καβάφης
Σε ηλικία 85 ετών
Πέθανε ο ποιητής και δοκιμιογράφος Πάνος Θασίτης
Καθ΄υπόδειξη λοιπόν φίλης από το βορρά παραθέτω την γνώμη του για τη ποίηση / θάνατο
Ο νεκρός ποιητής
Δεν είμ' εδώ που ψάχνεις.
Τι γυρεύω εγώ μες στα λουλούδια
στ' αβάσταχτο φως του φεγγαριού.
Στις αίθουσες που οι ρήτορες
εκπολιτίζουν το κοινό
με τα φαντάσματά μας.
Τι γυρεύω.
Από τη συλλογή Σχιστολιθικά (1983)
Πάνος Θασίτης, Γυναίκα
Έρχεσαι δυνατή ζεστή αγαπημένη
Σαν τη νοτιά μεσάνυχτα του Αυγούστου
Από σάρκα κι' άνεμο γυναίκα.
Έρχεσαι χορεύοντας
Πάνω στα γυμνά στιλέτα του πάθους σου
Ξεντύνεσαι τους ίσκιους
Κι' ολόγυμνη σαν το κύμα ζυγώνεις
Αλαφροτρέμοντας
*
Έρχεσαι! Έρχεσαι!
Όμως εγώ είμ' ένα πνεμάτι αράχνης στη μασχάλη του φθινοπώρου
Που δεν μπορεί ν' αγγίξει ο ερχομός σου
Αν και περνάς από μέσα μου γλυκοσφυρίζοντας
Αν και τα μάτια σου παρακαλάνε
Χαμηλώνοντας κατά τη μαλακιά δοξαριά του δέρματός σου
Αν και κάθε αυγή
Δένω τις σπασμένες κλωστές μου
Και περιμένω να ξανάρθεις και να ξαναφύγεις
Σαν τη νοτιά
Από σάρκα κι' άνεμο γυναίκα.
Από τη συλλογή Δίχως κιβωτό (1951)
Πάνος Θασίτης, Argumentum
Πρωί βράδυ βουρτσίζει τα δόντια του.
Αυτό τον πείθει πως ζει.
Από τη συλλογή Σχιστολιθικά (1983)
[Από την ενότητα Τ' αδέσποτα]
Πάνος Θασίτης, Η πόλη
Φίλοι των φίλων στα τηλέφωνα
απόψε πού θα πάμε;
Από τη συλλογή Σχιστολιθικά (1983)
Πληρώνοντας όσα όσα.
Να προσπαθήσει πάλι να ταξιδέψει.
Μ' αυτό ή τ' άλλο ζωγραφισμένο καράβι.
Πάνος Θασίτης, Αφροδίτη 2004
Σπάνοντας το τεχνητό μονοκύτταρο
αναβλύζεις μέσ' από λόχμες πλαστικές.
Θάλλεις σ' ανύπαρκτα χώματα
σ' αλγεβρικά πεδία.
Τις νύχτες χύνεις στα μάτια σου αλουμίνιο
λάμπεις στις πίστες φθοριούχα
Δεν ξέρεις τι θα πει γιασεμί.
Κάνεις το σημείο τού έρωτα
κι εκσπερματώνεις σταθερά ορυκτέλαιο.
Κι οι ποιητές τι χρειάζονται σ' ένα μικρόψυχο καιρό
Πρώτα απ’ όλα, το χαρτί·
το δίπλωσε, το έβαλε
μέσα στην τσέπη, κάτω από το γιασεμί.
“Η καλώς ζην ή καλώς τεθνηκέναι”
Με επιμέλεια ίσιωσε τη γραβάτα.
Τον έκαιγε ο ήλιος από έξω
και από μέσα.
Αργά-αργά προχώρησε
μέχρι την άκρη του γκρεμού.
Είναι η ποίηση πράξη αυτοπεποίθησης;
ΚΙΝΗΤΡΟ ΓΙΑ ΝΑ ΓΡΑΦΕΙ ΕΝΑ ΠΟΙΗΜΑ
«Γάλα ή κρέμα? » ρώτησε η σερβιτόρα,
τα παραγεμισμένα βυζιά της να περνούν ξυστά
πάνω από το δίσκο με φλιτζάνια και ποτήρια.
Α, μπε, μπα, μπλομ…
Απάγγειλα μέσα μου.
Μια ρώγα κατά προτίμηση, υποθέτω…
Γ. ΓΚΟΥΜΑΣ : Τα πορτρέτα της ωριμότητας
Σ' όλες τις χώρες
Μεταξύ ζωής και θανάτου
σ' όλες τις χώρες
συμβαίνει μια κοπέλα
να γδύνεται για να φανεί
όταν φεύγει απ' το δωμάτιο
η ομορφιά της
αφήνει χώρο στην ηρεμία
καμιά φορά
τα χέρια αυτού που φοβάται το τέλος του
σπάζουν μες στο μαύρο της σιωπής
να συγκρατήσουν την ελπίδα.
[Jean Follain, Σύμφωνα μ' όλα, 1967]
ΠΟΙΗΜΑ ΠΟΥ ΒΡΑΖΕΙ
Πίνω το τσάι μου, κι αφήνω τη βρύση να στάζει
Προτού τη σφίξω σε ποίημα
Κάθομαι και ρεμβάζω. Επιθυμίες κ' αισθήσεις
εκόμισα εις την Τέχνην - κάτι μισοειδωμένα,
πρόσωπα ή γραμμές· ερώτων ατελών
κάτι αβέβαιες μνήμες. Ας αφεθώ σ' αυτήν.
Ξέρει να σχηματίσει Μορφήν της Καλλονής·
σχεδόν ανεπαισθήτως τον βίον συμπληρούσα,
συνδυάζουσα εντυπώσεις, συνδυάζουσα τες μέρες.
Κωνσταντίνος Π. Καβάφης
Σ' αυτές τες σκοτεινές κάμαρες, που περνώ
μέρες βαρυές, επάνω κάτω τριγυρνώ
για νάβρω τα παράθυρα. - Οταν ανοίξει
ένα παράθυρο θάναι παρηγορία. -
Μα τα παράθυρα δεν βρίσκονται, ή δεν μπορώ
να τάβρω. Και καλλίτερα ίσως να μην τα βρω.
Ίσως το φως θάναι μια νέα τυραννία.
Ποιός ξέρει τι καινούργια πράγματα θα δείξει.
Κωνσταντίνος Π. Καβάφης
Η ΓΕΙΤΟΝΙΑ
Με μανταλάκια, ο περιπτεράς
Κρεμάει τα άπλυτα του ημερήσιου τύπου
Στο απέναντι καφενείο, ένας ανθρωπάκος –
Primus inter pares θαμώνας – ζυγιάζεται
Πάνω απ΄ την καρέκλα
Σαν ελικόπτερο έτοιμο για απογείωση.
Ένας άλλος μπάρμπας,
Βαριά και άχαρα να περπατά με πάλαι ποτέ
Πόδια σπρίντερ
Βλέπει την όμορφη φαρμακοποιό , κι ένα συννεφάκι tου λέει πως καύλωσε.
Στη μια άκρη του δρόμου καλοσυνάτοι εκμεταλλευτές
Και αφιερωμένοι αιμοδότες:
Η οικογένεια των οπωροπώλων.
Στην άλλη , ο ψιλικατζής , μαλλιά καρφιά,
Έμπειρος έμπορος του σεξ.
…
μια πιτσιρικαρία να παίζει μπάλα, η φτωχολογιά
να κάνει φούγκα τη ζωή,
ερμηνεύουν την γειτονιά, όπως κάποιος την ποίησή μου
ερμηνεύει : je ne sais quoi
Γ. ΓΚΟΥΜΑΣ : Τα πορτρέτα της ωριμότητας
Ο ποιητής Φερνάζης το σπουδαίον μέρος
του επικού ποιήματός του κάμνει.
Το πώς την βασιλεία των Περσών
παρέλαβε ο Δαρείος Υστάσπου. (Από αυτόν
κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς,
ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ' Ευπάτωρ). Αλλ' εδώ
χρειάζεται φιλοσοφία· πρέπει ν' αναλύσει
τα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείος:
ίσως υπεροψίαν και μέθην· όχι όμως - μάλλον
σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείων.
Βαθέως σκέπτεται το πράγμα ο ποιητής.
Αλλά τον διακόπτει ο υπηρέτης του που μπαίνει
τρέχοντας, και την βαρυσήμαντην είδησι αγγέλλει.
Άρχισε ο πόλεμος με τους Ρωμαίους.
Το πλείστον του στρατού μας πέρασε τα σύνορα.
Ο ποιητής μένει ενεός. Τι συμφορά!
Πού τώρα ο ένδοξός μας βασιλεύς,
ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ' Ευπάτωρ,
μ' ελληνικά ποιήματα ν' ασχοληθεί.
Μέσα σε πόλεμο - φαντάσου, ελληνικά ποιήματα.
Αδημονεί ο Φερνάζης. Ατυχία!
Εκεί που το είχε θετικό με τον «Δαρείο»
ν' αναδειχθεί, και τους επικριτάς του,
τους φθονερούς, τελειωτικά ν' αποστομώσει.
Τι αναβολή, τι αναβολή στα σχέδιά του.
Και νάταν μόνο αναβολή, πάλι καλά.
Αλλά να δούμε αν έχουμε κι ασφάλεια
στην Αμισό. Δεν είναι πολιτεία εκτάκτως οχυρή.
Είναι φρικτότατοι εχθροί οι Ρωμαίοι.
Μπορούμε να τα βγάλουμε μ' αυτούς,
οι Καππαδόκες; Γένεται ποτέ;
Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνες;
Θεοί μεγάλοι, της Ασίας προστάται, βοηθήστε μας.-
Όμως μες σ' όλη του την ταραχή και το κακό,
επίμονα κ' η ποιητική ιδέα πάει κ' έρχεται -
το πιθανότερο είναι, βέβαια, υπεροψίαν και μέθην·
υπεροψίαν και μέθην θα είχεν ο Δαρείος.
Κωνσταντίνος Π. Καβάφης
Υπεροψία και μέθη (2)
Δ. Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ
Αν δεχτούμε ότι η ποίηση συστήνει τον λόγο στην πυκνότερη θετική εκδοχή του και ο πόλεμος το έργο στην πυκνότερη αρνητική του έκφραση, τότε εξηγείται η ακραία αντιπαθητική σχέση ποίησης και πολέμου, με αποτέλεσμα ο ένας όρος να αντιστρέφει και να αντιμάχεται τον άλλο. Τούτο δεν αποκλείει ωστόσο τη γραμματολογική κυρίως διασταύρωσή τους. Απόδειξη: το έπος (και ο νεότερος απόγονός του: το μυθιστόρημα) συχνά πυκνά υποδέχεται ως θέμα του τον πόλεμο· αλλά και οι κατά καιρούς αρχηγικοί πολεμιστές επιζητούν και απολαμβάνουν την ποιητική καταξίωση των πολεμικών κατορθωμάτων τους. Αυτή η διπλή (αντιφατική και συνάμα συμφατική) πλοκή ποίησης και πολέμου προβάλλεται με ειρωνικό τρόπο στον καβαφικό «Δαρείο», τον οποίο επέλεξα την περασμένη Κυριακή ως καταλυτικό παράδειγμα απορρύθμισης της συνάφειας ανάμεσα στα λόγια και στα έργα εξαιτίας του αποτρόπαιου πολέμου στο Ιράκ.
Με τους όρους αυτούς πρότεινα να τιτλοφορηθεί ο «Δαρείος» του Κ. Π. Καβάφη (ένα από τα ωριμότερα κατορθώματα του αλεξανδρινού και μάλλον το πολιτικότερο) εναλλακτικώς ως: ποίημα εν πολέμω· ποίησις εναντίον πολέμου· πόλεμος εναντίον ποιήσεως· ποιητής εν πολέμω. Πρόκειται για συμπληρωματικά ζεύγη, που συμπλέκονται σταυρωτά μεταξύ τους, καθώς εξελίσσεται και περατώνεται το διφορούμενο αυτό ποίημα. Ο διφορούμενος εξάλλου τρόπος της προκείμενης διαπλοκής ενισχύεται, όπως έγραφα, και με τον αναδιπλασιασμό προσώπων και θεμάτων: πλασματικός ποιητής ο Φερνάζης, πραγματικός ποιητής ο Καβάφης, που υποδύεται τον υποβολέα του Φερνάζη· ανεκτέλεστο λόγω της ρωμαϊκής εισβολής το έπος που επιχειρεί ο Φερνάζης, συντελεσμένος ο καβαφικός «Δαρείος», ως, αλληγορικό έστω, σχόλιο και του πρώτου παγκοσμίου πολέμου. Αλλά και η διασημότερη απόφαση του ποιήματος υπεροψίαν και μέθην θα είχεν ο Δαρείος τελικώς διαχέεται από τον Δαρείο εντός και εκτός του ποιήματος, για να επιστρέψει στον ίδιο τον Φερνάζη, υπογραμμίζοντας την ποιητική του ιδεοληψία, από την οποία δεν μπορεί, και δεν θέλει, να απαλλαγεί, όσο και αν γύρω του μαίνεται η συλλογική ταραχή και κυριαρχεί το ακατάσχετο πια κακό του πολέμου.
Διφορούμενος εξάλλου ελέγχεται γενικότερα ο Φερνάζης, καθώς η ποιητική του εμμονή και η αντιπολεμική του αντίδραση υποβάλλονται μέσα στο ποίημα από τον Καβάφη με μείγμα συγκαταβατικής συμπάθειας και υπομονομευτικού σαρκασμού. Καθώς έγραφα άλλοτε και αλλού (στα δίσεχτα χρόνια της χούντας, προτείνοντας το ποίημα ως υπόδειγμα ποιητικού και πολιτικού ρεαλισμού), ο Φερνάζης εύκολα διαβάλλεται για διπλοπροσωπία. Τρία αποδεικτικά παραδείγματα:
α) Αυλικός ποιητής (έλληνας ή ελληνομαθής) βρίσκεται στην υπηρεσία του Μιθριδάτη. Πρόκειται για αξιοπρεπή ποιητή ή για αυλοκόλακα; β) Ο Φερνάζης το παίζει φιλοσοφημένος και φιλόσοφος ποιητής, που ψάχνει τα εναλλακτικά αισθήματα και κίνητρα του Δαρείου, όταν παρέλαβε τη βασιλεία των Περσών. Είναι όμως αυτή η στοχαστική του εμβρίθεια πράγματι σοβαρή ή σοβαροφανής; γ) Με την εισβολή του πολέμου μέσα στο ποίημα, ο Φερνάζης ταλαντεύεται ανάμεσα στην αποστολή του ως ποιητή και στο καθήκον του ως πολίτη. Μένει ενεός, αδημονεί, σαρκάζει και σαρκάζεται, εξισώνοντας την ποιητική του ανασφάλεια με την πολεμική ανασφάλεια της χώρας του. Πρόκειται για συμμετοχική αγωνία ή για ιδιοτελή πανικό;
Κανένα από τα τρία προηγούμενα ερωτήματα δεν επιδέχεται κατά τη γνώμη μου μονοσήμαντη απάντηση. Η αμφιβολία είναι εδώ εμπρόθετη, σκηνοθετημένη επιδέξια από τον Καβάφη, και δεν πρέπει με κανέναν τρόπο να αναιρεθεί. Ο Φερνάζης εμφανίζεται επίτηδες μετέωρος μεταξύ ποίησης και πολέμου. Η εκκρεμότητά του εξεικονίζει επακριβώς την απορρύθμιση που συνεπάγεται η εισβολή του πολέμου στην περιοχή της ποίησης, και αντιστρόφως. Σ' αυτή την αιφνίδια απορρύθμιση ενδίδει ο ποιητής Φερνάζης, όπως εξάλλου συμβαίνει συχνά με τους περισσότερους ομοτέχνους του σε ανάλογες περιστάσεις. Πίσω ωστόσο από τον ενδοτικό Φερνάζη στέκει ειρωνικά ανένδοτος ο ίδιος ο Καβάφης. Θα συνεχίσω.
Το ΒΗΜΑ, 13/04/2003
αν μπορείτε αναρτήστε το (1)
Ο Δαρείος:ποίημα μέσα σε ποίημα,η καλύτερη στιγμή του Καβάφη ως προς τη διαχείριση των προσωπείων του και η περίφημη "ειρωνεία" του-πολιτική εδώ-κοφτερή.Μετά το Μαρωνίτη, τι άλλο να πούμε..
το 1 μέρος της ανάλυσης;Αν το βρούμε-πολλοί είμαστε;-ευχαρίστως..
Να σας θυμίσουμε ότι αναμένουμε μεταφράσεις από τα ρωσικά..
http://www.kavafis.gr/kavafology/articles/content.asp?
Υπεροψία και μέθη (1)
* Οι ποιητές και η ποίηση δεν τα πάνε και τόσο καλά με την τρέχουσα πολιτική και με τους τρέχοντες πολέμους
Δ. Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ
Μιλώντας τις προάλλες για την ακατάσχετη απορρύθμιση που συνεπιφέρει τις μέρες αυτές ο πόλεμος στο Ιράκ, την εντόπισα πρώτα στο ζεύγος «σκέψη - αίσθηση», για να καταλήξω στο άλλο, πρακτικότερο, ζεύγος «έργα - λόγια». Ελεγα λοιπόν ότι ο καταιγισμός γεγονότων και πληροφοριών, έντυπων και ηλεκτρονικών, για το ανήκουστο αυτό μακελειό, παραλύει το μυαλό και παροξύνει μέχρι υπερβολής τις αισθήσεις, υπονομεύοντας έτσι τη στοχαστική και πολιτικά υπεύθυνη κρίση μας. Χειρότερη όμως φαίνεται να είναι η απορρυθμιστική επίδραση του πολέμου στους όρους του δεύτερου ζεύγους, καθιστώντας τώρα χαοτικό το κενό ανάμεσα στα λόγια και στα έργα. Σύνδρομο εύκολα αναγνωρίσιμο τον τελευταίο καιρό τόσο στη συλλογική όσο και στην ατομική συμπεριφορά, ελέγξιμο σε εθνικό αλλά και σε ευρωπαϊκό και διηπειρωτικό επίπεδο.
Στη σχιζοφρενική πάντως αυτή ασυνέχεια και ασυνέπεια ανάμεσα σε έργα και λόγια για τα δρώμενα στο Ιράκ εμπλέκονται, με τον ένα ή τον άλλον τρόπο: οι εμπόλεμοι αντίπαλοι· οι πολιτικοί όλων των βαθμίδων, από τις τοπικές έως τις ευρωπαϊκές και διεθνείς· οι δημοσιογράφοι κάθε κατηγορίας· οι επιστήμονες, κυρίως των ανθρωπιστικών σπουδών· τέλος, οι συγγραφείς, συμβολικά δηλωμένοι ως ποιητές. Η εμπλοκή διαφέρει κατά περίπτωση, ποσοτικά και ποιοτικά· άλλοτε και αλλού είναι προφανής, άλλοτε και αλλού λανθάνει. Για ευνόητους λόγους θα επιμείνω στους ποιητές, οι οποίοι συχνά πυκνά εγκαλούνται, είτε επειδή στρατεύονται στα πολιτικά και πολεμικά δρώμενα του καιρού τους είτε γιατί, αποφασισμένοι ή αναποφάσιστοι, απέχουν από αυτά.
Πρόσφατα στον Τύπο εμφανίστηκαν κατακριτικά κείμενα και για τις δύο περιπτώσεις, διατυπωμένα μάλιστα με τρόπο προκλητικό και δογματικό. Η αλήθεια είναι ότι οι ποιητές και η ποίηση δεν τα πάνε και τόσο καλά με την τρέχουσα πολιτική και με τους τρέχοντες πολέμους: η τριβή της στράτευσης αφενός και η επιλογή της αποχής αφετέρου δημιουργούν διλήμματα, για τα οποία δεν υπάρχουν μονόδρομες λύσεις. Κάποιοι εξάλλου φαίνεται να πιστεύουν ότι το σόι των ποιητών είναι από τη φύση του αντιπολεμικό ή απόλεμο, και μόνο αυτή η διαχωριστική γραμμή μεταξύ τους αναγνωρίζεται ως ισχύουσα και νόμιμη. Τα υπόλοιπα, λένε, είναι εκ του πονηρού.
Σ' αυτή την υπόθεση, όπως προηγουμένως την απλοποίησα, υπάρχει κάτι σοβαρό, κάτι σοβαροφανές, αλλά και κάτι ευτράπελο. Και τα τρία προκύπτουν κατά τη γνώμη μου από την αφύσικα απορρυθμισμένη σχέση λόγων και έργων σε περίοδο και περίπτωση πολέμου. Γεγονός που ιδιοφυώς το συνέλαβε και το αποτύπωσε σε ένα ποίημά του ο Κωνσταντίνος Καβάφης. Ο λόγος για τον απαστράπτοντα ειρωνικώς «Δαρείο», το πολιτικότερο ίσως πόνημα του αλεξανδρινού και ένα από τα αρτιότερα κατορθώματα της ώριμης δημιουργικής φάσης του.
Θυμίζω πρώτα τα αναφαίρετα στοιχεία ταυτότητας του ποιήματος. Ο καβαφικός «Δαρείος» συντίθεται το 1917 και δημοσιεύεται το 1920. Αποτελεί επομένως στοχαστικό απόσταγμα του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, στην εμπειρία του οποίου, λοξά έστω, παραπέμπει. Ο μύθος, η πλοκή και τα πρόσωπα του ποιήματος επιτρέπουν, πιστεύω, να το επιγράψουμε με τους επόμενους, εναλλακτικούς και συμπληρωματικούς, τίτλους: ποίημα εν πολέμω· ποιητής εν πολέμω· πόλεμος εναντίον ποιήσεως· ποίησις εναντίον πολέμου. Πλήρης λοιπόν η σκηνοθεσία της ανταγωνιστικής συνύπαρξης των δύο όρων που μας ενδιαφέρουν.
Σκηνοθεσία μάλιστα πονηρά διπλασιασμένη ως προς τα παραστατικά της στοιχεία. Γιατί πίσω από τον επώνυμο ποιητή Φερνάζη, που εμφανίζεται στο προσκήνιο του ποιήματος, υποκρύπτεται ως υποβολέας ο ποιητής Καβάφης. Κάτω από το ασυντέλεστο, λόγω πολέμου, ποίημα του Φερνάζη, συντελείται, εις βάρος του και προς έλεγχό του, το ποίημα του Καβάφη. Ανάμεσα σ' αυτά τα δύο παράλληλα κάτοπτρα πολλαπλασιάζεται το επίμαχο θέμα, με εξέχουσες δύο γνωμικές αιχμές: η μία (υπεροψίαν και μέθην θα είχεν ο Δαρείος) κολλάει καλά στον μεγαλομανή πλανητάρχη του καιρού μας· η άλλη (Μέσα σε πόλεμο - φαντάσου ελληνικά ποιήματα) συμπάσχει ειρωνικά με την κακή τύχη των ποιημάτων και των ποιητών σε ώρα πολέμου. Το πράγμα αξίζει περισσότερο ψάξιμο.
Το ΒΗΜΑ, 06/04/2003 , Σελ.: B62
Κωδικός άρθρου: B13831B621
ID: 254281
Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit. In augue. Curabitur dui. Curabitur sit amet justo id libero lacinia nonummy. Ut fringilla sem quis neque. Proin ipsum sapien, suscipit non, iaculis ut, egestas et, velit. Integer lectus. Morbi eget massa eu nisi suscipit sollicitudin. Phasellus in tellus. Nunc molestie dictum ipsum.
"Neque porro quisquam est qui dolorem ipsum quia dolor sit amet, consectetur, adipisci velit..."
Χρήσιμα τα lorem ipsum και συχνά διδακτικότατα φυσικά στο αρχικό τους κείμενο( Cicero)
ονειρικές οι παρουσιάσεις σου..μπράβο..
τουλάχιστον αυτές μας ταξιδεύουν..
Ο Ιουλιανός και οι Αντιοχείς
Το Χι, φασίν, ουδέν ηδίκησε την πόλιν ουδέ το Κάππα…
Τυχόντες δ’ ημείς εξηγητών… εδιδάχθημεν αρχάς ονο-
μάτων είναι τα γράμματα, δηλούν δ’ εθέλειν το μεν Χρι-
στόν, το δε Κωνστάντιον.
ΙΟΥΛΙΑΝΟΥ ΜΙΣΟΠΩΓΩΝ
Ήτανε δυνατόν ποτέ ν’ απαρνηθούν
την έμορφή τους διαβίωσι
την ποικιλία
των καθημερινών τους διασκεδάσεωντο λαμπρό τους
θέατρον όπου μια ένωσις εγένονταν της Τέχνης
με τες ερωτικές της σάρκας τάσεις!
Ανήθικοι μέχρι τινός - και πιθανόν μέχρι πολλού -
ήσαν. Αλλ’ είχαν την ικανοποίησι που ο βίος τους
ήταν ο περιλάλητος βίος της Αντιοχείας,
ο ενήδονος, ο απόλυτα καλαίσθητος.
Να τ’ αρνηθούν αυτά, για να προσέξουν κιόλας τι;
Τες περί των ψευδών θεών αερολογίες του,
τες ανιαρές περιαυτολογίες
την παιδαριώδη του θεατροφοβία
την άχαρι σεμνοτυφία τουτα γελοία του γένεια.
Α βέβαια προτιμούσανε το Χι,
«Ορών ουν πολλήν μεν ολιγωρίαν ούσαν
ημίν προς τους θεούς» - λέγει με ύφος σοβαρόν.
Ολιγωρίαν. Μα τι περίμενε λοιπόν;
Όσο ήθελεν ας έκαμνεν οργάνωσι θρησκευτική,
όσο ήθελεν ας έγραφε στον αρχιερέα Γαλατίας,
ή εις άλλους τοιούτους, παροτρύνων κι οδηγών.
Οι φίλοι του δεν ήσαν Χριστιανοί·
αυτό ήταν θετικόν. Μα δεν μπορούσαν κιόλας
να παίζουν σαν κι αυτόνα (τον Χριστιανομαθημένο)
με σύστημα καινούριας εκκλησίας,
αστείον και στην σύλληψι και στην εφαρμογή.
Έλληνες ήσαν επί τέλους. Μηδέν άγαν, Αύγουστε.
Κωνσταντίνος Π. Καβάφης
Ιουλιανός ορών ολιγωρίαν
Δημοσίευση σχολίου