eidenai

Εκατόν ένας κανονιοβολισμοί για τη Θεσσαλονίκη
Του Σπυρου Καραβα

Η 26η Οκτωβρίου 1912 είναι μια από τις πιο γνωστές ημερομηνίες στο πανελλήνιο~ ημερομηνία που σφραγίζει την πορεία προς την εθνική ολοκλήρωση. Το εθνικό μας εορτολόγιο, για μια ακόμη φορά, συνδυάστηκε άψογα με το αντίστοιχο ορθόδοξο. Ο πολιούχος της Θεσσαλονίκης, Άγιος Δημήτριος, την ημέρα της ονομαστικής του εορτής, οδήγησε, εκ του ασφαλούς, τα νικηφόρα στρατεύματα του αρχιστράτηγου Κωνσταντίνου στην πρωτεύουσα της Μακεδονίας. Η Θεσσαλονίκη απελευθερώνεται από τον επαχθή τουρκικό ζυγό και γίνεται, επιτέλους, ελληνική. Εδώ και 95 χρόνια η Θεσσαλονίκη, η Αθήνα και ολόκληρη η Ελλάδα τιμούν την επέτειο. Και δικαίως, καθώς υπήρξε το σημαντικότερο εθνικό γεγονός, από την ίδρυση του ελληνικού κράτους, τουλάχιστον μέχρι το 1912. Όλα αυτά είναι γνωστά. Λιγότερο γνωστό είναι ότι ούτε κατάκτηση ούτε απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης έλαβαν χώρα ανήμερα της γιορτής του πολιούχου της. Όσο για την προχρονολόγηση του γεγονότος, επιμελώς κατασκευασμένη, εξυπηρέτησε πρακτικότατες και κρίσιμες ανάγκες της στιγμής, προτού να γίνει αντικείμενο χρήσεων και καταχρήσεων, από την κρατούσα ελληνοχριστιανική ιδεολογία. Η επακριβής χρονολόγηση, συστατικό στοιχείο της δουλειάς του ιστορικού, αποκαθιστά συχνά τα πράγματα στις σωστές τους διαστάσεις. Το γνώριζε αυτό πολύ καλά ο Φίλιππος Ηλιού και δεν τον τρόμαζε να του προσάψουν θετικιστικές αγκυλώσεις. Γνώριζε, επίσης, ότι η λεπτομερειακή αποκατάσταση των όντως όντων αποτελεί την καλύτερη υπονόμευση των εδραιωμένων μύθων και των στρεβλώσεων που επιχωριάζουν στην εθνική μας ιστοριογραφία. Στην προκειμένη περίπτωση, κάθε άλλο παρά πρόκειται για περιθωριακή λεπτολογία. Τα συγκεκριμένα περιστατικά που συνδέονται με την παράδοση της πόλης, αν μελετηθούν απροκατάληπτα στα καθέκαστά τους, συμβάλλουν στην κατανόηση των μηχανισμών που διέπουν όλη τη διαδικασία ενσωμάτωσης των "Νέων Χωρών" στον εθνικό κορμό, η οποία έχει καλυφθεί με επάλληλα πέπλα σιωπών και παραποιήσεων. *** Θα ξεκινήσω από το ανεκδοτολογικό του πράγματος. Ο εορτασμός της άλωσης της Θεσσαλονίκης δεν περίμενε την πρώτη της επέτειο, δηλαδή την 26η Οκτωβρίου 1913. Γιορτάστηκε αυθημερόν. Πράγματι, το απόγευμα της 26ης Οκτωβρίου 1912 η είδηση "πήραμε τη Θεσσαλονίκη", με ταχύτητα αστραπής, διαδόθηκε σ' ολόκληρη την Αθήνα. [...] Ακολουθεί πανζουρλισμός, οι κωδωνοκρουσίες των εκκλησιών με τους χιλιάδες ανθρώπους που, παρά τη βροχή, ξεχύνονται στους δρόμους, κατευθυνόμενοι προς το κέντρο, ζητωκραυγάζοντας, πυροβολούντες, σταυροκοπούμενοι, παραληρούντες, ανεμίζοντες την γαλανόλευκον, συνθέτουν μια πρωτόγνωρη εικόνα. Ο δήμαρχος Μερκούρης πάραυτα φωταγωγεί και σημαιοστολίζει την πόλη, αφού επί μια βδομάδα είχαν γίνει οι ανάλογες προετοιμασίες, καθώς όλοι οι οιωνοί έδειχναν την τελική κατίσχυση των ελληνικών όπλων. [...] Εκείνος που απουσιάζει από το πανεθνικό αυτό πανηγύρι είναι ο αρχιτέκτονας του επιτεύγματος, ο μόνος ίσως που πίστεψε στη δυνατότητα κατάκτησης της Θεσσαλονίκης: ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος. Απουσιάζει πεισματικά και αρνείται να παρουσιασθεί ενώπιον του πλήθους, που ζητά να τον επευφημήσει. [...] Ο πρωθυπουργός γνώριζε, ίσως καλύτερα από κάθε άλλον, την κρισιμότητα των στιγμών. Γνώριζε ότι όποιος από τους βαλκάνιους συμμάχους έμπαινε πρώτος στη Θεσσαλονίκη, θα κατοχύρωνε de facto δικαίωμα κατοχής της πόλης, δύσκολα ανατρέψιμο στη συνέχεια. Μη υπάρχοντος μάλιστα και προσυμφώνου μεταξύ των συμμάχων, η τύχη της πόλης θα κρινόταν στο πεδίο των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Γνώριζε, επίσης, ότι η βουλγαρική μεραρχία, η επονομαζόμενη "Μακεδονική Στρατιά", προχωρούσε ταχύτατα, χωρίς ουσιαστική αντίσταση, σε φίλιο έδαφος, με στόχο την έγκαιρη άφιξη στη Σολούν. Γι' αυτό, άλλωστε, είχε χρειαστεί να χρησιμοποιήσει σκληρή γλώσσα προς τον Διάδοχο, για να τον αναγκάσει να "τρέξει" τα στρατεύματά του, μια ώρα αρχύτερα, προς την περιπόθητη πόλη. Και ναι μεν ο Διάδοχος υποχρεώθηκε να ακολουθήσει τη διαταγή του πρωθυπουργού του, αλλά έξι μέρες μετά τη μάχη στα Γιαννιτσά, της 20ής Οκτωβρίου, ο ελληνικός στρατός καθυστερούσε αδικαιολόγητα στα γεφύρια και στα βαλτοτόπια του Βαρδάρη. Και όσο ο Διάδοχος καθυστερούσε να κάνει το τελικό βήμα, τόσο ο χριστεπώνυμος λαός, υποψιαζόταν τη συμπαιγνία μεταξύ του Μυροβλήτη και του Στρατηλάτη^1^. Ωστόσο, ο Βενιζέλος, στους έμπλεους ενθουσιασμού εκπροσώπους των εμπορικών συλλόγων, που ζήτησαν ακρόαση, το βράδυ της 26ης Οκτωβρίου, θα πει την αλήθεια: Καμιά είσοδος του ελληνικού στρατού, καμιά παράδοση, καμιά κατάκτηση της Θεσσαλονίκης δεν είχε επίσημα αναγγελθεί. Για να υποσχεθεί, ευθύς αμέσως, ότι μόλις η κυβέρνηση λάβει γνώση του ευφρόσυνου γεγονότος, εκατόν ένας κανονιοβολισμοί από την Πνύκα θα αναγγείλουν το συμβάν στον αθηναϊκό λαό. Η απογοήτευση θα διαδεχθεί τη χαρά, αφού στις 3 το πρωί της 27ης Οκτωβρίου, το κυβερνητικό ανακοινωθέν διέψευσε την είδηση που είχε συνεπάρει την προηγουμένη το πανελλήνιο. [...] Τι έγινε όμως στις 26 Οκτωβρίου στο μέτωπο της Θεσσαλονίκης; -- Καταρχάς, ο τούρκος στρατηγός Ταχσίν πασάς δέχθηκε να συζητήσει τους όρους παράδοσης με τους αντιπροσώπους του Διαδόχου. -- Αφετέρου, ο βουλγαρικός στρατός, 20 χιλιόμετρα έξω από τη Θεσσαλονίκη, συναντήθηκε με τον ελληνικό για να λάβει τη διαβεβαίωση από τον Διάδοχο ότι εντός της ημέρας εισέρχεται τροπαιούχος στην πόλη. Παράλληλα, ο Κωνσταντίνος συμβούλεψε τον βούλγαρο στρατηγό Τοντόροφ να αλλάξει πορεία και να κατευθύνει τον στρατό του όπου θεωρούσε ότι υφίσταται πραγματική ανάγκη. Με άλλα λόγια, ο Διάδοχος απέκρυψε από τον σύμμαχό του το σημαντικότερο: ότι επί δύο μέρες --τουλάχιστον επίσημα-- βρισκόταν σε διαδικασία διαπραγμάτευσης με τον κοινό τους εχθρό, τον τούρκο στρατηγό. [...]. Απομονώνω δύο στοιχεία που έχουν ιδιαίτερη σημασία: α) Κοινή συναινέσει Τούρκων και Ελλήνων, το πρωτόκολλο παράδοσης φέρει την πλαστή ημερομηνία της 26ης Οκτωβρίου, ώστε να παραπλανηθούν οι Βούλγαροι για το τετελεσμένο του πράγματος. β) Η παράδοση από τον τούρκο στρατηγό έγινε χωρίς να δοθεί μάχη. Δηλαδή αντίθετα από τις επιταγές του Κορανίου, να μην εκχωρούνται αμαχητί όσες χώρες κατακτήθηκαν με το σπαθί. [...] Το απόγευμα της 27ης Οκτωβρίου, τη μέρα που η Ορθοδοξία τιμά τη μνήμη του μάρτυρος Νέστορος --μαθητού του Αγίου Δημητρίου--, ένα απόσπασμα ελλήνων στρατιωτών θα διασχίσει την παραλιακή λεωφόρο, για να στρατωνιστεί στον προβλεπόμενο χώρος εκτός πόλεως. Ούτε τυμπανοκρουσίες ούτε κωδωνοκρουσίες ούτε σημαιοστολισμοί ούτε αλαλαγμοί χαράς "Χριστός Ανέστη" θα ακουστούν. Αντίθετα μάλιστα, ο διάχυτος φόβος θα αποτυπωθεί στη σιωπή των άδειων δρόμων, στα κλειστά παράθυρα και στο ζαρωμένο παράστημα των ελλήνων στρατιωτών. [...] Η ελληνικωτάτη κατά τον αθηναϊκό τύπο, Θεσσαλονίκη, φαίνεται πως τρόμαζε τον στρατηλάτη Κωνσταντίνο: τα αισθήματα της πλειονότητας των κατοίκων της, σε μια ενδεχόμενη ελληνική κατοχή, δεν του ήταν άγνωστα. Όπως δεν ήταν άγνωστη, στους έλληνες επιτελείς, η πληθυσμιακή σύνθεση της πόλης και η ισχνή ελληνική παρουσία. Η επιχειρησιακή και απόρρητη στατιστική που συνέταξε το ελληνικό προξενείο στη Θεσσαλονίκη, λίγους μήνες πριν την κήρυξη του πολέμου, είναι αρκετά ενδεικτική. Μόνο το 13,2% του πληθυσμού της κατατάσσεται στην κατηγορία "Έλληνες"^2^. [...] Ποιώντας την ανάγκη φιλοτιμία, ο Κωνσταντίνος θα εισέλθει στην πόλη αξημέρωτα της Αγίας Σκέπης, την Κυριακή 28 Οκτωβρίου. Όχι όμως έφιππος, όχι επικεφαλής του νικηφόρου στρατού του, αλλά μυστικά θα μεταφερθεί με τραίνο στον σιδηροδρομικό σταθμό και από κει πάλι μυστικά, σ' ένα αγοραίο αμάξι, θα μεταβεί στο Διοικητήριο. Έτσι, και πάντα σε συνεργασία με τις τουρκικές αρχές, θα αποτρέψει την βουλγαρική επιβουλή. Η άδοξη αυτή είσοδος ήταν η αναγκαία λύση της ύστατης ώρας, καθώς με το ξημέρωμα, ο βουλγαρικός στρατός, υπό τους βασιλόπαιδες Μπόρις και Κύριλλο, θα έμπαινε στην πόλη, και σε περίπτωση αντίστασης από τους Τούρκους θα την βομβάρδιζε. [...] Ο Βενιζέλος από την πλευρά του, δεν ξέχασε την υπόσχεσή του. Στις 9.30 το πρωί της 28ης Οκτωβρίου, οι εκατόν ένας εόρτιοι κανονιοβολισμοί δόνησαν τον αέρα της πρωτεύουσας, αν και άφησαν ασυγκίνητη την ελληνική ιστοριογραφία η οποία, είτε από άγνοια συνεχίζει να παραχρονολογεί είτε ηθελημένα εμμένει να αποσιωπά όσα συνέβησαν τις κρίσιμες εκείνες μέρες. *** Κάθε λαός δικαιούται να γνωρίζει την ιστορία του, υποστήριζε ο Φίλιππος Ηλιού, ενώ συναρτούσε την ιστορική γνώση και κατανόηση με την αναγκαία και επιθυμητή ασέβεια. Δεν είναι της στιγμής να αποφανθούμε αν και κατά πόσον ο ελληνικός λαός διεκδίκησε το δικαίωμα αυτό. Πάντως, τέσσερις μέρες μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης η εφημερίδα Εστία, σε διθυραμβικό τόνο για τα καθέκαστα εκεί, υπογράμμιζε τον κυρίαρχο ρόλο που πρέπει να έχει ο θρύλος στην ιστοριογραφική διαδικασία. Έγραφε λοιπόν: "Ο θρύλος δίδει εις τα γεγονότα την τελειωτικήν των μορφήν. Αυτός επεξεργάζεται το σκίτσο που ονομάζομεν πραγματικότητα. Ο θρύλος είναι [αυτός που] θα προσθέσει κάτι εδώ, θ’ αφαιρέσει κάτι από αλλού, θα συμπληρώσει, θα συνθέσει και θα δώσει την έκφρασιν του ιστορικού γεγονότος". Αν μη τι άλλο, ο αρθρογράφος προέβλεψε τα μελλούμενα, καθώς συνεχίζουμε να "καλλιεργούμε με ηδονή την ιστορική ανακρίβεια", στην οποία έχουμε απονείμει τον ευφημισμό του "μύθου", για να το πούμε με τα λόγια του Κωνσταντίνου Δημαρά, όπως τα παραθέτει ο Φίλιππος Ηλιού. 1. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι οι "επαληθεύσεις των προρρήσων του Αγαθαγγέλου" για το τέλος της Τουρκίας, που δημοσιεύονται καθημερινά στην εφ. Σκριπ από τις 25 Οκτωβρίου και εξής. Στις 26 Οκτωβρίου το Σκριπ επισημαίνει την σύμπτωση της εορτής του μεγαλομάρτυρος Αγίου Δημητρίου "κατά θείαν βούλησιν με την ένδοξον υπό του στρατού μας και θριαμβευτικήν είσοδον εις την πρωτεύουσαν της Μακεδονίας". 2. Η συγκεκριμένη στατιστική είναι χειρόγραφη και φέρει τον τίτλο: "Στατιστική πληθυσμού Θεσ/νίκης 1911-1912 (γενομένη εν τω Ελλην. Προξενείω)" (Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας. Αρχείο Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας, φάκ. 45). Σε συνολικό πληθυσμό 205.061 (!) κατοίκων οι "Έλληνες" ανέρχονται σε 27.100, εκ των οποίων οι 22.200 είναι ορθόδοξοι υπήκοοι Οθωμανοί, οι 3.593 ορθόδοξοι υπήκοοι Έλληνες, οι 1.160 Δυτικοί υπήκοοι Οθωμανοί και οι 147 Δυτικοί υπήκοοι Έλληνες. [...] Ο Σπύρος Καράβας διδάσκει Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου