eidenai

Έκδοση προεδρίας της Ελληνικής Δημοκρατίας



«Ακονισμένη ρομφαία»...
Tου Παντελη Μπουκαλα

Ο «Υμνος εις την Ελευθερίαν», το μόνο ποίημα που ο Σολωμός το τέλειωσε σε ένα μήνα, τον Μάιο του 1823, είναι από παλιά σημείο αμφιλεγόμενο, φιλολογικό και πολιτικό. Ο ίδιος έγραφε το 1851: «Κακό δεν βρίσκω το νεανικό μου αυτό πρωτόπειρο τραγούδι». Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος πάντως ισχυριζόταν πως «ο Υμνος εις την Ελευθερίαν και ο Νεκρικός έτερος εις τον θάνατον του Βυρώνος ουδέν ηυτύχησαν να εντυπώσωσιν ίχνος μόνιμον και δυσεξάλειπτον εν τη αγάπη του λαού». Το 1894 πια και ενώ οι δύο πρώτες στροφές του ποιήματος είναι ο εθνικός μας ύμνος, ορισμένοι επιμένουν να ενίστανται. Ανάμεσά τους ο Αλέξανδρος Ραγκαβής που επικρίνει στην εφημερίδα «Εβδομάς» τον Υμνο διότι περιέχει «προσβλητικάς τινας στροφάς κατά των ξένων Δυνάμεων», η δε γλώσσα του δεν αναλογεί τάχα στα αισθήματα του έθνους. Στον Ραγκαβή απαντά πάραυτα ο Παλαμάς, που γράφει ειρωνικά: «Εδώ είναι το τρυφερόν ζήτημα, προ του οποίου τόσον ζαλίζονται αι κεφαλαί των λογιωτάτων, ώστε “πατούν στα χιόνια καίγονται και στη φωτιά κρυώνουν” και όλα τα βλέπουν ανάποδα, ως εν τω φωτογραφικώ φακώ. Τι κρίμα να μην καταλάβη ο καϋμένος ο Σολωμός ότι τα ύψιστα αισθήματα του έθνους του θα τα διηρμήνευεν αν έλεγε, όχι “Σε γνωρίζω από την κόψι / του σπαθιού την τρομερή” αλλά: “Γινώσκω σ’ εκ της κόψεως / του ξίφους της δεινής. / Γινώσκω σ’ εκ της όψεως / δι’ ης την γην βία μετρείς!”»

Στην καθαρευουσιάνικη «μετάφραση» το «βία» είναι επίρρημα, με υπογεγραμμένη. Αλλά πώς είναι στο ποίημα η λέξη, «βία» (δισύλλαβη) ή «βια» (μονοσύλαβη, άρα οξύτονη στο τονικό σύστημα και άτονη στο μονοτονικό); Οσες κριτικές εκδόσεις κοίταξα, γράφουν «βία», μάλιστα ο Στυλιανός Αλεξίου σημειώνει ότι το «όψη που με βία μετράει τη γη» είναι ιταλισμός, παράγωγος του «missurar la terra con lo guardo», για να επιβεβαιωθεί έτσι και εμμέσως ότι η «όψη» δεν είναι η μορφή αλλά το βλέμμα· αυτό μετράει τη γη (άλλος εκδότης, ο Δημήτρης Δημηρούλης, δίνει σε σημείωση την ερμηνεία τού «μετράει»: «αναμετρά, υπολογίζει, διερευνά με το μάτι»). Πώς μετρά τη σκλαβωμένη γη το βλέμμα της Ελευθερίας; Με πάθος, με λαχτάρα, με στέρεη αποφασιστικότητα, σαν να θέλει να την ελευθερώσει με μια ματιά, μια φλογισμένη ματιά, βίαιη, σαρωτική· γι’ αυτό και ο Πολυλάς μιλάει για την «ακαταμάχητη ορμή του αυτόνομου ελληνικού πνεύματος, οπού παρουσιάζεται εις τη φαντασία του ποιητή βγαλμένο από τα ιερά κόκαλα των προγόνων, με την ακονισμένη ρομφαία και με το μάτι οπού με βία μετράει τη γη, ως να εθαρρούσε ότι γλήγορα θα την κάμει δική του»

Στην α΄ έκδοση του Λεξικού Μπαμπινιώτη υπάρχει ξεχωριστό λήμμα «βια» με μοναδική παραπομπή στον Σολωμό· στη β΄ έκδοση τέτοιο ξεχωριστό λήμμα και παραπομπή δεν υπάρχουν. Αλλά το πρόβλημα είναι παλαιότερο. Στο Λεξικό Δημητράκου υπάρχει λήμμα «βια» με παραπομπή πάλι στον Σολωμό. Στο ίδιο Λεξικό ωστόσο στο λήμμα «όψις» υπάρχει επίσης παραπομπή στον σολωμικό στίχο, αυτή τη φορά όμως η κρίσιμη λέξη γράφεται σωστά: «βία».